Stair an vac\saínithe
Bunús an vacsaínithe
Tá vacsaíní in úsáid le breis agus 200 bliain, ó forbraíodh an chéad vacsaín riamh chun cosaint a thabhairt ar an mbolgach, galar a mharaigh suas le leathchuid díobh siúd a bhí ionfhabhtaithe agus a chuaigh i bhfeidhm go mór ar shibhialtacht an duine, in 1796.
Sular forbraíodh an vacsaín, bhí daoine ag brath ar phróiseas ar a dtugadh vairiólachas – méid beag víreas (a bhí in ábhar ó chneácha bolgaí) ó othair a bhí ag téarnamh ón bholgach a chur faoin gcraiceann. Tugadh vairiólachas chun na hEorpa ón Áise agus ón Afraic, áiteanna a raibh sé in úsáid ar feadh na céadta bliain, ach bhí riosca ag baint leis an bpróiseas maidir le daoine a ionfhabhtú leis an ngalar in ionad iad a chosaint air. D’fhág forbairt vacsaíne a bhí níos sábháilte agus níos éifeachtaí go bhféadfaí daoine a chosaint ar bholgach gan an baol go dtolgfaí an galar.
Bhain an vacsaín bolgaí úsáid as ábhar ó chneá bholgaí bó – galar nach bhfuil chomh contúirteach céanna agus atá bainteach le bolgach – chun daoine a chosaint ar an ngalar gan iad a chur i mbaol bolgach a tholgadh. Vacsaín bheo tanaithe a bhí sa vacsaín bolgaí, a d’úsáid leagan níos laige de gheirm/víreas ba chúis le galair chun daoine a imdhíonadh ina coinne.
Níor tharla díothú bolgaí go dtí an 20ú haois mar gheall ar fheachtas vacsaínithe ar fud an domhain, agus díothaíodh í in 1980. D’fhág vacsaíniú forleathan nach raibh galar a mharaigh na céadta milliún duine sa 20ú haois amháin ina bhaol ar shláinte an duine a thuilleadh agus ní tharchuirtear í áit ar bith ar domhan a thuilleadh. Braitheadh an cás daonna deireanach in 1978. Is í bolgach an chéad agus an t-aon ghalar daonna amháin a bhí díothaithe.
Céad bhliain d’fhionnachtain
Tar éis an vacsaín bolgaí a fhorbairt, thosaigh eolaithe ag fiosrú an bhféadfaí vacsaíniú a úsáid chun cosaint a dhéanamh ar ghalair eile. Thar na céad bliain ina dhiaidh sin, d'fhorbair eolaithe modhanna chun galar confaidh a chosc tar éis dóibh teagmháil a dhéanamh le confadh ag baint úsáide as modh a bhí cosúil leis an modh a úsáideadh don vacsaín bholgaí. D’éirigh le heolaithe tréithchineál baictéir is cúis le diftéire a shainaithint freisin – céim ríthábhachtach chun vacsaín a fhorbairt don ghalar.
Ag deireadh an 19ú haois, fuair eolaithe amach go bhféadfadh baictéir a maraíodh le teas nó le ceimiceáin sa tsaotharlann an córas imdhíonachta a imoibriú fós. Leis sin, forbraíodh na chéad vacsaíní díghníomhaithe chun daoine a chosaint ar ionfhabhtú le baictéir thíofóideacha agus chalair in 1896.
Vacsaíniú sa ré nua-aimseartha
Meastar gur mharaigh paindéim an Fhliú Spáinnigh in 1918 suas le 50 milliún duine ar fud an domhain. Le linn na paindéime, rinneadh go leor taighde ar vacsaín i gcoinne an fhliú a tháirgeadh. Mar sin féin, mar gheall ar easpa tuisceana ar an ngalar (ar feadh i bhfad measadh go raibh baictéir ina gcúis leis), ní go dtí 1945 a ceadaíodh lena húsáid an chéad vacsaín i gcoinne an fhliú. D'éirigh leis an vacsaín víris fliú dhíghníomhaithe a úsáid a mhúin don chorp conas an víreas a throid. Cé gur dhírigh vacsaíní díghníomhaithe roimhe sin ar bhaictéir, ba í an vacsaín fliú an chéad vacsaín díghníomhaithe a chosain ar víreas. Ó shin i leith, tá vacsaín fliú nuashonraithe á táirgeadh gach bliain chun cabhrú le pobail a chosaint ar an ngalar.
Sna 1920í, fuair eolaithe amach go bhféadfadh substaintí áirithe a chur le vacsaíní chun freagairt imdhíonachta an choirp a neartú go sábháilte. Ba an-dul chun cinn é fionnachtain na n-aidiúvach agus mar thoradh air sin neartaíodh an chéad vacsaín don triuch le salainn alúmanaim in 1932. Úsáidtear salainn alúmanaim fós mar aidiúvaigh i roinnt vacsaíní nua-aimseartha.
Mar thoradh ar an dul chun cinn as ar eascair vacsaín rathúil fliú tháinig eolaithe ar vacsaín le haghaidh póilió. Meastar gur mharaigh an galar níos mó ná 2 mhilliún duine san Eoraip agus go raibh sé ina chúis le míchumais a d'athraigh beatha do na milliúin duine níos mó sula raibh sé díothaithe san Eoraip mar gheall ar vacsaín. Tugadh an vacsaín díghníomhaithe seo go forleathan den chéad uair in 1954 sna Stáit Aontaithe. Sa lá atá inniu ann, tá an vacsaín póilió san áireamh i sceidil vacsaínithe leanaí ar fud na hEorpa, agus ar fud an domhain chun a áirithiú go gcosnaítear gach leanbh. Mar thoradh ar ollfheachtais vacsaínithe, fógraíodh go raibh an réigiún Eorpach saor ó phóilió in 2002.
In 1963, forbraíodh vacsaín i gcoinne bruitíní, cúis mhór eile báis agus míchumais ar feadh an tsaoil san Eoraip. Ó shin i leith, de réir mar a tugadh an vacsaín isteach i sceidil vacsaínithe náisiúnta ar fud na hEorpa agus ar fud an domhain, tá laghdú mór tagtha ar líon na gcásanna bruitíní agus laghdaíodh go suntasach tionchar an ghalair. Tá ráigeanna fós ann, áfach, rud a léiríonn a thábhachtaí atá sé iarrachtaí vacsaínithe a choinneáil ar bun.
Tuiscint níos doimhne
De réir mar a d'fheabhsaigh ár dtuiscint ar ár gcórais imdhíonachta, ar ghalair agus ar ghéineolaíocht sa dara leath den 20ú haois, d'aimsigh eolaithe bealaí nua chun cabhrú le daoine a chosaint ó ghalair. Sna 1960í, d'aimsigh eolaithe an phróitéin a chuireann ar chumas víreas heipitíteas B a bheith ina cúis le galar. D'úsáid siad an fhionnachtain seo chun an chéad vacsaín próitéin-bhunaithe a fhorbairt a chosnaíonn ar víreas in 1981, agus úsáidtear píosa beag den víreas chun an corp a mhúineadh conas an galar a throid.
In 1972, léiríodh vacsaíní veicteora víreasacha go rathúil i saotharlann den chéad uair, cé go raibh sé beagnach 50 bliain ina dhiaidh sin nuair a ceadaíodh vacsaín veicteora víreasach lena húsáid ag an duine chun Ebola a chosc.
Sna 1960í, thángthas ar mRNA (aigéad ribeanúicléasach teachtaire) den chéad uair. Tá mRNA, mar atá i gcás DNA, mar chuid den chóras códaithe a úsáidtear chun próitéiní a dhéanamh. Sna blianta ina dhiaidh sin, rinne eolaithe iniúchadh ar an gcaoi a bhféadfaí mRNA a úsáid chun galar a chosc. Níor aimsíodh modh éifeachtach chun mRNA a sheachadadh sa chorp go dtí fiche nó tríocha bliain ina dhiaidh sin. Tástáladh vacsaíní mRNA in aghaidh an fhliú sna 1990í, agus rinneadh vacsaíní confaidh féideartha a thástáil in 2013. Is le linn phaindéim COVID-19 agus ní roimhe sin gur scaoileadh na chéad vacsaíní mRNA mar thoradh ar chistiú breise, comhoibriú idirnáisiúnta nach bhfacthas a leithéid riamh roimhe agus iarrachtaí athnuaite.
Bonn don todhchaí
Tá vacsaíniú an lae inniu ann leis na glúnta, rud a laghdaíonn go suntasach an tionchar a bhíonn ag galar inchoiscthe trí vacsaíniú ar dhaoine aonair, ar theaghlaigh agus ar phobail ar fud an domhain. Tá vacsaíní againn anois i gcoinne go leor galar tógálach agus mar gheall ar stair fhada an taighde agus na forbartha eolaíche tá ceachtanna a foghlaimíodh thar níos mó ná 200 bliain fós mar bhonn eolais d'fhorbairt amach anseo.
1796 - An chéad vacsaín riamh
Vacsaín bheo tanaithe a bhaineann úsáid as ábhar ó chreácha bolgaí bó chun daoine a chosaint ar bholgach, atá níos contúirtí.
1896 - An chéad vacsaín díghníomhaithe
Forbraítear na chéad vacsaíní díghníomhaithe chun daoine a chosaint ar tíofóideach agus calar.
1932 - An chéad vacsaín le haidiúvaigh
Bhí vacsaín ar fáil i gcoinne an treachta den chéad uair. Tar éis teacht ar aidiúvaigh sna 1920í, is é an chéad vacsaín é ina bhfuil salainn alúmanaim chun freagairt imdhíonachta an choirp a threisiú.
1946 - An chéad vacsaín i gcoinne an fhliú
Ba í an vacsaín fliú an chéad vacsaín díghníomhaithe a chosain ar víreas. Ó shin i leith, tá vacsaín fliú bliantúil á táirgeadh gach bliain.
1952 - An chéad vacsaín i gcoinne póilió
Aimsíonn eolaithe vacsaín i gcoinne póilió. Meastar gur mharaigh an galar níos mó ná 2 mhilliún duine san Eoraip agus go raibh sé ina chúis le míchumais ar feadh an tsaoil do na milliúin duine níos mó.
1961 - Aimsíodh mRNA
Aimsíonn eolaithe mRNA, rud a réitíonn an bealach do chineálacha nua vacsaíní.
1963 - An chéad vacsaín i gcoinne bruitíní
Aimsíodh vacsaín i gcoinne bruitíní, ar phríomhchúis an bháis agus an mhíchumais í san Eoraip.
1972 - An-dul chun cinn ar vacsaín veicteora víreasach
Léiríonn taighdeoirí go rathúil an poitéinseal a bhaineann le víreas neamhdhíobhálach a úsáid chun treoracha a sheachadadh don chorp.
1980 - Díothú na bolgaí
Is é an toradh a bhíonn ar fheachtas vacsaínithe domhanda ná díothú na bolgaí, an t-aon ghalar daonna amháin a díothaíodh riamh.
1981 - An chéad vacsaín phróitéinbhunaithe
Forbraítear an chéad vacsaín a úsáideann codanna de víreas.
2002 - Fógraíodh go raibh an Eoraip saor ó phóilió
Cuireann vacsaíniú póilió forleathan deireadh le galar a mharaigh na milliúin duine agus a d’fhág na milliúin eile faoi mhíchumas buan.
2006 - Vacsaín HPV
Forbraítear an chéad vacsaín i gcoinne HPV - ar víreas é a d’fhéadfadh a bheith ina chúis le sé chineál ailse, lena n-áirítear ailse cheirbheacs agus ailse anais, agus tá sé nasctha leis na mílte cás ailse i bhfir agus i mná ar fud na hEorpa gach bliain.
2019 - An chéad vacsaín veicteora víreasach
Ceadaítear an chéad vacsaín a úsáideann víreas neamhdhíobhálach chun treoracha a sheachadadh don chorp chun cosaint a dhéanamh ar Ebola níos mó ná 40 bliain tar éis an coincheap a léiriú den chéad uair.
2020 - An chéad vacsaín mRNA
Beagnach 60 bliain tar éis teacht ar mRNA agus tar éis blianta fada taighde, cuirtear an chéad vacsaín mRNA ar fáil chun dul i ngleic le paindéim COVID-19.