Jak działają szczepionki?
Działanie szczepionek polega na uczeniu układu odpornościowego, jak zwalczać daną chorobę w przypadku kontaktu z nią. Pozwala to znacznie zmniejszyć ryzyko poważnego zachorowania lub szerzenia się choroby na innych. Szczepionki mogą chronić przed jedną chorobą lub kilkoma chorobami. Czasami podaje się kilka szczepionek naraz w celu ochrony przed kilkoma chorobami.
Szczepionki mogą chronić przed jedną chorobą lub kilkoma chorobami. Czasami podaje się kilka szczepionek naraz w celu ochrony przed kilkoma chorobami.
Większość szczepionek zawiera osłabioną lub inaktywowaną formę wirusa lub bakterii, bądź niewielką część wirusa lub bakterii, zwaną antygenem.
Po zaszczepieniu układ odpornościowy człowieka rozpoznaje te antygeny jako obce cząstki. To z kolei aktywuje komórki odpornościowe do wytwarzania przeciwciał i zapamiętania danego wirusa lub bakterii.
Jeśli w przyszłości dana osoba zetknie się z prawdziwym wirusem lub bakterią, jej układ odpornościowy będzie je pamiętać, a następnie wytworzy odpowiednie przeciwciała i szybko uaktywni właściwe komórki odpornościowe do zabicia tego wirusa lub bakterii. Zapewnia to ochronę przed chorobą.
Natomiast osoby, które zyskują odporność w związku z przebytą chorobą, mogą rozprzestrzeniać daną chorobę na innych i narażają się na ryzyko poważnych powikłań będących skutkiem tej choroby.
Ochrona
Różne szczepionki zapewniają różne poziomy ochrony. W zależności od choroby uzyskuje się także różny czas trwania ochrony. Niektóre szczepionki mogą chronić przed chorobą jedynie przez krótki okres i mogą wymagać dawek przypominających; są również szczepionki zapewniające odporność na całe życie.
Szczepienia chronią nie tylko osoby, które otrzymały szczepionkę. Pośrednio chronią również osoby niezaszczepione w danej społeczności, zmniejszając ryzyko narażenia na zakażenie. Mowa wtedy o odporności populacyjnej (zwanej również odpornością grupową).
Składniki
Oprócz co najmniej jednego antygenu można również dodać do szczepionki inne składniki, które pomagają w utrzymaniu jej stabilności i skuteczności. Organy regulacyjne dopilnowują, aby wszystkie te składniki były bezpieczne.
Do składników tych należą:
- stabilizatory, które zapewniają stabilność składników szczepionki;
- adiuwanty, które poprawiają odpowiedź immunologiczną na szczepienie, sprawiając, że jest silniejsza, szybsza i utrzymuje się przez dłuższy czas; przykładowym adiuwantem jest glin;
- substancje pomocnicze, a wśród nich składniki nieaktywne, takie jak woda czy chlorek sodu (sól kuchenna), a także substancje konserwujące lub stabilizujące, które zapobiegają powstawaniu zmian składu szczepionki podczas przechowywania i pomagają w zachowaniu jej aktywności.
W niektórych szczepionkach mogą także znajdować się śladowe ilości innych substancji wykorzystywanych w procesie wytwarzania, takich jak albumina jaja kurzego (białko) czy neomycyna (antybiotyk). Jeżeli substancje te mogą wywołać reakcję u osób wrażliwych lub uczulonych, ich obecność jest podawana w informacji udzielanej pracownikom opieki zdrowotnej i pacjentom.
Rodzaje szczepionek
Szczepionki mRNA zawierają cząsteczkę zwaną informacyjnym kwasem rybonukleinowym (mRNA), który przekazuje naszym komórkom instrukcje dotyczące walki z chorobą.
Po wniknięciu zawartego w szczepionce mRNA do komórek, przekazywane są instrukcje do wytworzenia nieszkodliwego białka, pasującego do części wirusa, przed którym szczepionka ma chronić.
Ponieważ szczepionki mRNA przekazują instrukcje do wytworzenia niewielkiego fragmentu wirusa, nie mogą wywołać choroby.
Komórki zaczynają wytwarzać to białko, a układ odpornościowy rozpoznaje je jako obce, aktywując komórki odpornościowe i wytwarzając przeciwciała. Proces ten szkoli układ odpornościowy w zwalczaniu wirusów zawierających to białko, co oznacza, że jeśli organizm napotka prawdziwego wirusa, będzie w stanie lepiej zwalczyć infekcję.
Szczepionki wektorowe zawierają nieszkodliwy wirus, który dostarcza do komórek niewielki fragment kodu genetycznego wirusa wywołującego chorobę. Sam kod ten nie może wywołać choroby, jednak jest w stanie uruchomić reakcję immunologiczną i nauczyć organizm, jak zwalczać chorobę.
Szczepionki wektorowe są w stanie wywołać silną odpowiedź immunologiczną, co oznacza, że mogą zapewnić wysoki poziom ochrony przed infekcją lub ciężką chorobą.
Szczepionki inaktywowane zawierają wirusy, które zostały inaktywowane (zabite) w laboratorium przy użyciu ciepła lub substancji chemicznych.
Inaktywowane wirusy nie są w stanie rozmnażać się ani powodować chorób, ale nadal mogą wywoływać odpowiedź immunologiczną w organizmie. Po podaniu inaktywowanej szczepionki danej osobie, jej układ odpornościowy identyfikuje nieaktywne wirusy jako obce. W ten sposób organizm uczy się wytwarzać przeciwciała w celu zwalczania wirusów.
Żywe szczepionki atenuowane zawierają żywe wirusy lub bakterie, które zostały osłabione poprzez zmianę ich DNA albo wybranie najsłabszych wirusów lub bakterii do włączenia do szczepionki.
Osłabione wirusy i bakterie w żywych atenuowanych szczepionkach nie są w stanie wywołać choroby, lecz mogą wywoływać odpowiedź immunologiczną w organizmie. Układ odpornościowy osoby otrzymującej żywą atenuowaną szczepionkę rozpoznaje osłabione bakterie lub wirusy jako obce, co z kolei uczy organizm wytwarzać przeciwciała w walce z bakteriami lub wirusami.
Żywe atenuowane szczepionki wywołują silną odpowiedź immunologiczną, która może utrzymywać się przez długi czas. Oznacza to, że może być potrzebna mniejsza liczba dawek niż w przypadku innych rodzajów szczepionek.
Popularnymi żywymi szczepionkami atenuowanymi są np. szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) oraz szczepionka przeciw ospie wietrznej.
Żywa szczepionka atenuowana była pierwszą opracowaną w historii szczepionką. Była to szczepionka przeciw ospie, opracowana w 1798 r. Technologia żywych szczepionek atenuowanych jest nadal wykorzystywana w nowoczesnych szczepionkach, takich jak szczepionki przeciwko odrze, ospie wietrznej i żółtej febrze.
Szczepionki toksoidowe zawierają toksyny, które zostały inaktywowane i w związku z tym nie są już toksyczne.
Toksyny to substancje chemiczne wytwarzane przez bakterie, które mogą powodować niektóre choroby, takie jak tężec i błonica.
Toksoidy wytwarzane są w laboratorium poprzez dezaktywację toksyn wywołujących choroby, przy użyciu substancji chemicznych lub ciepła.
Inaktywowane toksyny w szczepionkach toksoidowych nie są w stanie powodować choroby, ale mogą wywołać reakcję immunologiczną w organizmie. Układ odpornościowy osoby przyjmującej szczepionkę toksoidową identyfikuje dezaktywowane toksyny i uczy się je neutralizować. W ten sposób organizm uczy się, jak dezaktywować toksyny i zapobiegać chorobom w przyszłości.
Szczepionki toksoidowe uczą organizm zwalczać toksyny wytwarzane przez bakterie, a nie zwalczać same bakterie.
Szczepionki toksoidowe często zawierają adiuwant, który wzmacnia odpowiedź.
Popularnymi szczepionkami toksoidowymi są szczepionki stosowane przeciw tężcowi i błonicy.
Zatwierdzanie szczepionek w UE
Informacje, jak właściwe organy w Europie przeprowadzają testy, których celem jest zapewnienie bezpieczeństwa i skuteczności szczepionek przed ich zatwierdzeniem do stosowania.
Korzyści ze szczepień
W jaki sposób szczepionki chronią nas i zapobiegają rozprzestrzenianiu się choroby? Informacje na temat korzyści dla poszczególnych osób i społeczności.
COVID-19 medicines
European Medicines Agency - Safety of COVID-19 vaccines